ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 8، آبان 1403 ، شماره پی در پی 102

نمودهای نقد ادبی و اجتماعی در سبک هندی

صفحه (92 - 110)
عظیم رستمیان ، ابوالقاسم امیراحمدی (نویسنده مسئول)، سید علی اکبر
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1402

چکیده

زمینه و هدف: ‌ادبیات و آثار ادبی همواره تابع رویدادهای‌ سیاسی و اجتماعی هستند و جهت‌گیریها و مسائلی که در ادبیات مطرح میشوند از تغییرات‌ مهم در جامعه تأثیر میپذیرند. مجموعۀ این عوامل‌ است که زمینه را برای بررسی تأثیر رویدادهای‌ اجتماعی در ادبیات فراهم می‌آورد.یکی از مسائلی که در ادبیات فارسی از نظر جامعه شناسی قابل ‌بررسی است، ادبیات انتقادی و پرخاشگر و زمینه های اجتماعی آن است. عصر صفوی یا سبک هندی یکی از مهمترین زمینۀ بروز این انتقادات است. هدف این مقاله نیز بررسی نمودهای انتقادات ادبی و اجتماعی در شعر پنج تن از مشهورترین شاعران این دوره یعنی صائب تبریزی، کلیم کاشانی، نظیری نیشابوری، طالب آملی، و قدسی مشهدی است.

روش مطالعه: روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی با ابزار مطالعۀ کتابخانه ای است.

یافته ها: در میان این شاعران، بیش از همه، انتقادات اخلاقی را در شعر صائب تبریزی میتوان مشاهده نمود. در واقع نوک پیکان انتقادهای صائب در حوزۀ اجتماع، بیشتر مسائل و رزدایل اخلاقی را نشانه گرفته است. بیشترین انتقاد به صوفیان ظاهرپرست را کلیم کاشانی در اشعار خویش ابراز کرده است. او معتقد است مدعیان زهد، بیش از عبادت، به مال‌اندوزی مشتاقند. پس از کلیم، صائب تبریزی بیشترین اعتراضات را بر این قشر وارد دانسته است.

نتیجه گیری: مهمترین مسائل مطرح در شعر این دوره که مرتبط با حوزۀ نقد ادبی است شامل تأکید بر برتری معنی بر لفظ، شکایت از اوضاع کساد شعر، نبود شعرشناسان صاحب‌نظر و البته منصف، مفاخره، و خودزنی شاعرانه و پشیمانی از سرایش شعر است. همانطورکه مشخص است بسیاری از این انتقادات بنوعی ادبی- اجتماعی هستند و منشأ آنها شعرستیزی زمامداران صفوی است. در مقابل شکایت و انتقاد از اوضاع نامطلوب شعر و شاعری، مفاخره نیز در شعر این دوره جایگاه ویژه ای دارد. شاید بتوان گفت مفاخره در این دوره بعنوان ابزاری تدافعی و حتی تهاجمی شاعران در برابر موقعیت نامطلوب شاعری و عدم حمایت حکومت از آن به کار میرود.

کلمات کلیدی
انتقاد اجتماعی , انتقاد ادبی , شعر , قرن یازدهم , سبک هندی , عصر صفوی

• آملی، طالب (1346) کلیات اشعار، به اهتمام شهاب طاهری، تهران: سنایی.
• پاینده، حسین (1397) نظریه و نقد ادبی، جلد اول، تهران: سمت.
• پورنامداریان، تقی و همکاران (1396) «شعرستیزی در عهد صفوی: زمینه ها، علل و مصادیق (بر اساس مفاهیم تحلیل گفتمان)» کهن‌نامۀ ادب پارسی، (1) 8، صص 23-45.
• تمیم‎داری، احمد (1379) عرفان و ادب در عصر صفوی، 2جلد، چاپ سوم، تهران: حکمت.
• درودی، فریبرز (1393) «درآمدی بر انواع نقد و کارکردهای آن»، فصلنامۀ نقد کتاب، سال اول، شماره 3 و 4، صص 221ـ234.
• زرین‏کوب، عبدالحسین (1361) نقد ادبی، ج 1 و 2، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
• زرین‏کوب، عبدالحسین (1363) سیری در شعر فارسی، تهران: نوین.
• زنگنه، اعظم و طاهری، حمید (1399) «بررسی مفهوم قدرت در شعر عرفانی عصر صفوی» کهن‌نامۀ ادب فارسی، (1) 11، صص 105-126.
• شبلی نعمانی (1343) شعرالعجم، مترجم سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران: شرکت سهامی چاپ رنگین.
• شمیسا، سیروس (1391) نقد ادبی، تهران: میترا.
• شیری، قهرمان (1389) «زمینه های شکایت از روزگار در ادبیات عصر سلجوقی» تاریخ ادبیات، (3) 63، صص 209-242.
• صائب تبریزی، محمدعلی (1384) گزیدۀ اشعار صائب تبریزی، انتخاب و شرح جعفر شعار و زین‏العابدین مؤتمن، مقدمۀ حسن انوری، تهران: پردیس.
• صائب تبریزی، محمدعلی (1392) دیوان اشعار، به تصحیح محمد قهرمان، چاپ چهارم، تهران: اقبال.
• غلامی، مجاهد (1395) «بود و نمودهای معنی و مضمون در سبک هندی» فنون ادبی، (4) 8، صص 177-190.
• غیاثی، محمدتقی (1368) سبک‌شناسی ساختاری، تهران: شعلۀ اندیشه.
• فیروزکوهی، امیربانو (1354) «در حاشیۀ سبک هندی»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شمارۀ91 و 92، صص 129-114.
• قدسی مشهدی، حاجی محمد (1375) دیوان اشعار، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد قهرمان، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
• کاشانی، ابوطالب کلیم (1391) دیوان اشعار، چاپ دوم، تهران: سنایی.
• مکاریک، ایرنا ریما (1383) دانشنامۀ نظریه های ادبی معاصر، ترجمان مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.
• نظیری نیشابوری، محمدحسین (1379) دیوان اشعار، ویراستار: محمدرضا طاهری، تهران: نگاه.
• ولک، رنه (1373) نظریۀ ادبیات، مترجمان پرویز مهاجر و ضیاء موحد، تهران: علمی و فرهنگی.
• یاحقی، محمدجعفر (1384) ادبیات فارسی (دانشنامۀ زبان ادب فارسی)، به سرپرستی اسماعیل سعادت، ج 1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.